Mirzə Bala Məhəmmədzadə. "Əksinqilabçılar”

Mirzə Bala Məhəmmədzadənin “Əksinqilabçılar” hekayəsi 1918-ci il mart soyqırımına həsr edilmiş ilk bədii əsərdir. Yazıçı bu hekayəsi ilə Rusiyanın ideoloji təsiri altına düşmüş Azərbaycan ziyalısının soyqırımı faciəsini öz gözləri ilə görsə də, hadisələrdə öz yaxınlarını, əzizlərini itirsə də, yenə də qətlə yetirilənlərin “əksinqilabçılar” olduğunu söyləməsi, həqiqəti görə bilməkdə və dilə gətirməkdə çətinlik çəkməsi, problemin mahiyyətini dəyərləndirməkdə rus bolşeviki, erməni daşnakı kimi düşünməsi məsələsini qabartmış, nəticədə bu gün də aktual səslənən mükəmməl bir Hüseyn obrazı yaratmışdır.
Əsərdə yazılırdı: “Şamaxı hadisəsi Krım, Türküstan hadisələri kimi, Hüseyni o qədər düşündürmədi. Çünki müəqqəq (doğru) mənbələrdən aldığı məlumata görə, o türk ocaqlarında qırılanlar “əksinqilabçılar” idi. Fəqət indi isə Bakı həyəcanlı günlər keçirirdi. Şəhər od içində yanırdı. Pulemyot, top, tüfəng, qurşun səsi ilə paraxodların bombardmanı, cəmaətin qışqırığı, çoluq-çocuğun, qadın-qızların ah-fəryadı məhşəri anladırdı. Ölən, yanan, qaçan, çığıran, dağıdan, kəsən, kəsilən bir-birinə qarışmışdı… Dəstə ilə qadınlar, qızlar, qocalar başları açıq, ayaqyalın evdən-evə, küncdən-küncə qaçırdı. Bu nə üçün idi?! Bunlar türk-islamlar idi. Bunlar hürriyyət, muxtariyyət arzulayanlardı. Bunlar əsrlərlə əsarət, əziyyət, həqarətdən usanmış, daha insancasına yaşamaq arzu etmişlərdi. Ona görə cəzalanıblar. Əksinqilabçıdılar. Yəni “Velikorus” imperialistliyinə tabe olmaq istəməyirlər. Bilməm, bunları Hüseyn görürmü?!”

Məhəmməd Hadi - "Qəhrəman türk əsgərlərinə"

Azərbaycanın köməyinə gələn Qafqaz İslam ordusunun baş qərargahı Gəncədə yerləşirdi. Həmin dövrlərdə Gəncədə olan Məhəmməd Hadi onların Azərbaycana köməyini sevinclə qarşılamış və 1918-ci ildə
“Qəhrəman türk əsgərlərinə” şeirini burada yazmışdır.
Qorxmaz yürekli ərləriz,
Həp əsgər oğlu əsgəriz.
Türk oğlu qaçmaz hərbdən,
Qeyrətliyiz, cəngavəriz.
Türk milləti, türk milləti,
Qəhr etdi canlı zülməti.
Əlhəmdüillah parladı
Türkün hilalü şövkəti.

"Ağdü məbədi"

Ağdü məbədi – Zəngəzur mahalının Qarakilsə (02.03.1940-cı ildən – Sisian) rayonunun Ağdü (19.04.1991-ci ildən – Aqitu) kəndində qəbirüstü abidə. VII yüzildə tikilmiş bu abidənin hündürlüyü 9 m-dir. Ağdü kəndi qədimdən Türk-Oğuz boylarının anayurdu olmuş, 1988-ci ilə qədər kənddə ancaq Azərbaycan türkləri yaşamışlar. Kəndə ilk ermənilər Qərbi Azərbaycan türklərinin 1988-ci il soyqırımından sonra köçmüşlər.

MƏMMƏD SƏİD ORDUBADİ “QANLI İLLƏR”

Ötən əsrin əvvəllərində erməni vəhşiliyinin canlı şahidi olmuş Məmməd Səid Ordubadi tarixi faktlar və dərin müşahidələr əsasında “Qanlı illər”adlı kitab yazmışdır. Yazıçı bu əsərində 1905-1906-cı illərdə Qafqazda baş verən erməni-müsəlman qırğınlarından, eləcə də ermənilərin Azərbaycan ərazilərində insanlara qarşı törətdiyi faciələrin, ağlagəlməz işgəncələrin, talanların şahidi olmuş 245 nəfərin ifadələri əsasında qələmə almışdır. Ordubadi azərbaycanlıların onlara məxsus dədə-baba ocağında ermənilərin insanlığa sığmayan vəhşilikləri barədə erməni xəyanətini, dəhşətini olduğu kimi əks etdirən “Qanlı illər” əsərində namərd qonşularımızın necə hiyləgər, bəd əməl, qaniçən, türk qanına susamış cani olduqlarını törətdikləri fəlakət və bəlalarla səciyyələndirib.
Hələ çar senzurasının hökm sürdüyü bir dövrdə erməni daşnaklarının onlara söykənərək həyata keçirdiyi soyqırımı barədə fakt və şahidlərin söylədikləri hadisələrin əsasında yazan Ordubadi bu əsəri 1908-ci ildə tamamladı. Təəssüf ki, fakt və dəlillər əsasında yazılan bu kitabın taleyi bəd gətirdi. Həqiqətləri açıq-aydın dediyinə və bu milli cəsarətinə görə ermənilərin güdazına gedən Məmməd Səid Ordubadi 1914-cü ildə Culfada həbs edilərək Rusiyanın Saritsin (Volqoqrad) şəhərinə sürgün olundu.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökumət başçılarından biri, görkəmli dövlət və siyasi xadimi Nəsib bəy Yusifbəyli 1881-ci ildə Gəncədə ziyalı ailəsində dünyaya gəlmişdir.

Rusiya Müəssislər məclisinə nümayəndə seçilən, lakin 1917-ci ildə oktyabr çevrilişi baş verdiyi üçün Petroqrada gedə bilməyən Yusifbəyli Zaqafqaziya seyminin yaradılmasında fəal iştirakı olmuşdur. 1918-ci il aprelin 22-də elan olunan Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası hökumətində maarif naziri vəzifəsini tutaraq milli siyasətin ən çətin və ən məsul vəzifələrini icra etmişdir. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra Fətəli Xan Xoyskinin təşkil etdiyi 1-ci hökumət kabinəsində Yusifbəyli maliyyə və xalq maarifi naziri vəzifəsini, daha sonra Xoyskinin 2-ci və 3-cü hökumət kabinələrində də xalq maarifı və dini etiqad naziri vəzifələrini tutmuşdur.
Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması, 100 nəfərə yaxın azərbaycanlı gəncin Avropanın müxtəlif ali məktəblərinə göndərilməsi, torpaq islahatları haqqında qanun layihəsinin, eləcə də məktəb dərsliklərinin hazırlanması və nəşri, savadsızlıqla mübarizə kurslarının açılması və s. Yusifbəyli hökuməti dövrünün mühüm hadisələri sırasındadır. Bundan əlavə hökumətin qəbul etdiyi son qərarlardan biri də hərbi ordenlərin, milli himnin, dövlət gerbi və möhürü layihələrinin hazırlanması haqqında 1920-ci il 30 yanvar tarixli qərar idi.
Azərbaycan xalqının tarixində ən mühüm hadisə 1920-ci il yanvarın 11-də Azərbaycanın istiqlaliyyətinin böyük dövlətlər tərəfindən de-fakto tanınması müjdəsini yanvarın 14-də Nəsib bəy Yusifbəyli Azərbaycan xalqına çatdırmışdır.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti öz planlarını axıra qədər həyata keçirə bilmədi. Bakının 11-ci Qırmızı ordu tərəfindən işğalından sonra təqibdən yaxa qurtarmaq məqsədilə şəhəri tərk edən Nəsib bəy Yusifbəyli 1920-ci il, may ayının 31-də yolda faciəli surətdə qətlə yetirildi.

 

 

 

Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Azərbaycan SSR Sovetləri Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin dekreti ilə 1923-cü il iyulun 7-də Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının tərkibində mərkəzi Xankəndi şəhəri olan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradılmışdır.

1923-1991-ci illərdə mövcud olmuş DQMV inzibati ərazisinə Əsgəran, Hadrut, Ağdərə, Xocavənd, Şuşa rayonları daxil olmuşdur.
I Qarabağ müharibəsinin gedişatında 1991-ci il noyabrın 26-da Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin qərarı ilə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti inzibati ərazi vahidi ləğv olunmuşdur. Həmin qərara əsasən, bölgənin Stepanakert şəhəri, Mardakert şəhəri, Martuni şəhərinin tarixi adları bərpa olunaraq Xankəndi şəhəri, Ağdərə şəhəri, Xocavənd şəhəri adları ilə əvəz olundu.
Ermənistanın növbəti hərbi təcavüz cəhdinə cavab olaraq Azərbaycan Ordusu əks-həmlə əməliyyatına başladı və 44 gün davam edən Vətən müharibəsi nəticəsində Ermənistan ordusu məhv edildi və “Dağlıq Qarabağ Respublikası” ifadəsi ləğv edilmiş və tarixin arxivinə qovuşmuşdur.

İyulun 8-də M.F.Axundzadə adına Azərbaycan Milli Kitabxanasında Mədəniyyət Nazirliyi yanında daşınmaz mədəni sərvətlərin müəyyən edilməsi üzrə Ekspert şurasının həyata keçirilmiş işlərə və qarşıda duran vəzifələrə dair iclası keçirilib.

 
Ekspert şurasının sədri, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin rektoru professor Gülçöhrə Məmmədova çıxış edərək şura tərəfindən həyata keçirilən işlər barədə məlumat verib.
İclasda çıxın edən Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin rəisi Səbinə Hacıyeva abidələrin qiymətləndirilməsi ilə bağlı mövcud çətinliklər və qarşıda duran məsələlər haqqında danışıb.
Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin Mədəni irsin qorunması şöbəsinin Abidələrin qorunmasına nəzarət sektorunun müdiri Pərviz Nəcəfov bildirib ki, I mərhələdə Bakı şəhəri üzrə 6 və işğaldan azad edilmiş ərazilər üzrə 51 obyekt, II mərhələdə Binəqədi rayonu üzrə 13 dövlət qeydiyyatında olan abidə və 12 tarix-memarlıq əhəmiyyətli tikili, III mərhələdə isə Memarlar İttifaqının Səbail rayonu üzrə təklif etdiyi 63 tikili – ümumilikdə cəmi 145 abidə baxılması üçün Ekspert şurasına təqdim olunub.
Qeyd edilib ki, I mərhələdə Bakı şəhəri və işğaldan azad edilmiş ərazilər üzrə obyektlərlə bağlı şura üzvləri tərəfindən verilən təkliflər ümumiləşdirilərək Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına (AMEA) göndərilib. AMEA tərəfindən 48 obyektin siyahıya daxil edilməsinə müsbət rəy verilib. Bu obyektlərin abidələr siyahısına daxil edilməsi üçün qərar layihəsi hazırlanıb və razılaşdırılması üçün müvafiq orqanlara göndəriləcək.
II mərhələdə Binəqədi rayonu üzrə dövlət qeydiyyatında olan 9 abidənin adı, tarixi və ünvanlarında dəqiqləşdirmə aparılaraq siyahıda düzəliş olunması təklif edilib. 12 tarix-memarlıq əhəmiyyətli tikiliyə dair məlumatlar hazırlanaraq şura üzvləri tərəfindən baxılıb. 8 obyektin abidələr siyahısına daxil edilməsi məqsədəuyğun hesab olunub.
III mərhələdə isə Səbail rayonu üzrə 63 binaya dair hazırlanmış materiallara şura üzvləri tərəfindən baxış olub. Onlardan 49-nun abidələr siyahısına daxil edilməsi məqsədəuyğun sayılıb. Hər iki mərhələdə şura üzvləri tərəfindən verilən təkliflər əsasında AMEA-ya məktub hazırlanıb.
Sonda şura üzvlərinin həyata keçirilən işlərlə bağlı irad və təklifləri dinlənilib, mövzu ətrafında fikir mübadiləsi aparılıb.
Xatırladaq ki, Ekspert şurası “Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında” Nazirlər Kabinetinin 2001-ci il 2 avqust tarixli 132 nömrəli Qərarına müvafiq əlavə və dəyişikliklər edilməsi məqsədilə təsis olunub.
Ekspert şurasında Mədəniyyət Nazirliyi, nazirlik yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidməti, Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi, komitənin Bakı Şəhər Memarlıq və Şəhərsalma Baş İdarəsi, Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti, İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Əmlak Məsələləri Dövlət Xidməti, Dövlət Turizm Agentliyi, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti, Azərbaycan Memarlar İttifaqı, AMEA-nın Arxeologiya və Antropologiya İnstitutu, “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi, Şuşa Şəhəri Dövlət Qoruğu İdarəsi və Naxçıvan MR Mədəniyyət Nazirliyi təmsil olunur.

26 İyun - Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri Günü ilə əlaqədar Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”ndə tədbir təşkil olunub. “26 İyun Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələri Günüdür" adlı tədbirdə Soyqırımı Memorial Kompleksinin Elmi Araşdırmalar, Ekspozisiya və Fond şöbəsinin, eləcə də “Pir Hüseyn Xanəgahı” tarix-memarlıq qoruğunun əməkdaşları iştirak etmişlər.

Giriş sözü ilə çıxış edən Kompleksin direktoru Dr. Rəxşəndə Bayramova qoruq əməkdaşlarını salamlayaraq bildirmişdir ki, ölkədə sabitlik bərqərar edildikdən sonra bütün sahələrdə olduğu kimi ordu quruculuğu sahəsində də böyük inkişafa nail olunmuş, Ulu Öndərin misilsiz xidmətləri və gərgin əməyi sayəsində qısa zaman kəsiyində vahid komandanlıq prinsipi ilə idarə edilən nizami ordu yaradılmışdır. Daha sonra çıxış edən “Pir Hüseyn Xanəgahı” tarix-memarlıq qoruğunun direktoru Məhərrəm Müslümov qeyd etmişdir ki, tarixin bütün dövrlərində ordu dövlətin ərazi bütövlüyünün, suverenliyinin və təhlükəsizliyinin təmin olunmasında, regionda və dünyada söz sahibi olmasında xüsusi rola malik olub. “Pir Hüseyn Xanəgahı” tarix-memarlıq qoruğunun əməkdaşları Naibə Məmmədova, Zaur Cəfərov, Yusifli Emin, Soyqırımı Memorial Kompleksinin direktor müavini Mehriban Əliyeva, Kompleksin əməkdaşları Ülkər Zeynalova, Səriyyə Abidova çıxışlarında ordu quruculuğunun tarixinə nəzər salaraq bildirmişlər ki, Azərbaycan hərb meydanında hər zaman öz sözünü söyləmiş, ən müasir hərbi texnika ilə təchiz olunan müzəffər Azərbaycan Ordusu Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə bütün dünyaya öz gücünü nümayiş etdirib və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa edib. Bu, Azərbaycan ordusunun son yüzillikdə qazandığı ən böyük zəfərdir.
Tədbir mövzu ətrafında müzakirələrin aparılması ilə davam edib.

S.C.Pişəvəri adına Respublika humanitar fənlər gimnaziyasında "Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili"nə həsr olunmuş "Azərbaycanda elm və təhsilə şagird baxışı" mövzusunda IV şagird respublika elmi-praktik konfransı keçirilib.

Konfransda Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin əməkdaşları da iştirak ediblər. Çıxış edən natiqlər 2024-cü ilin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Sərəncamı ilə “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” elan olunduğunu, bununla əlaqədar gimnaziyada bir sıra əhəmiyyətli yarışların, müsabiqələrin keçirildiyini və hazırda keçirilən “Azərbaycanda elm və təhsilə şagird baxışı” mövzusunda IV şagird respublika elmi-praktik konfransının bu tədbirlər sırasında önəmli yer tutduğunu bildiriblər. Konfrans daha sonra öz işini “Azərbaycan dili və ədəbiyyat”, “Tarix”, “Riyaziyyat”, “Fizika və astronomiya”, “Kimya-biologiya”, “Rəqəmsal bacarıqlar, STEAM”, “Coğrafiya”, “Estetik və fiziki tərbiyə”, “Xarici dillər” bölmələrində davam etdirib.

Qeyd edək ki, konfransın təşkilatçıları Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi yanında Məktəbəqədər və Ümumi Təhsil üzrə Dövlət Agentliyinin birbaşa tabeliyində olan S.C.Pişəvəri adına Respublika humanitar fənlər gimnaziyası, AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu, ETN akad. Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzi, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Şamaxı filialı, Quba şəhərinda “Soyqırımı Memorial Kompleksi”, Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu və AMEA-nın Şəki Regional Elmi Mərkəzidir.

15 İyun Qurtuluş Günü ilə əlaqədar olaraq Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”ndə tədbir keçirilib.

Tədbiri giriş sözü ilə açan Kompleksin direktor müavini Mehriban Əliyeva çıxış edərək bildirmişdir ki, hər il böyük fəxarət hissi ilə qeyd etdiyimiz 1993-cü ilin 15 iyunu xalqımızın tarixinə qızıl hərflərlə yazılmış bir gündür. Məhz həmin tarixdən etibarən Azərbaycan xalqının çox böyük çətinliklərlə yenidən əldə etdiyi müstəqilliyinin xilas tarixi başlanır. Ulu Öndər Heydər Əliyevin iyun aynın 15-də yenidən siyasi hakimiyyətə qayıtması Azərbaycanın çoxəsrlik tarixinə möhtəşəm hadisə kimi daxil olmaqla, Milli Qurtuluşumuzun təməlini qoymuşdur.
Daha sonra çıxış edənlər qeyd ediblər ki, , ümummilli lider Heydər Əliyevin qətiyyəti xalqa ruh yüksəkliyi gətirib və ölkəni gələcəyə inamla baxan qüdrətli bir dövlətə çevirdi. Dahi lider Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu müdrik və uzaqgörən siyasət nəticəsində bu gün Azərbaycanın regionda müstəqil, güclü dövlətə çevrilib və bu siyasət Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir.

"Teymur bəy Novruzov"

Milli Ordu quruculuğu tarixində xidməti olmuş azərbaycanlı hərbi sərkərdələrdən biri də general-mayor Teymur bəy Novruzov idi. Teymur bəy 1880-ci il aprelin 20-də Yelizavetpol qəzasının Qovlar kəndində peşəkar hərbçi ailəsində anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini Tiflis kadet korpusunda alandan sonra o, 1898-ci ildə Yelisavetqrad zabit məktəbini müvəffəqiyyətlə bitirmişdir. Teymur bəy Novruzov I Dünya müharibəsində Nijeqorodskoy 17-ci Əlahəzrət draqun polkunun 4-cü eskadronunun komandiri olaraq Cənubi-Qərb cəbhəsinin əməliyyatlarında yaxından iştirak etmişdir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunduqdan sonra Teymur bəy hökumətin 2 avqust 1919-cu il tarixli qərarı ilə polkovnik T.Novruzova xidmətdə fərqləndiyinə görə general-mayor rütbəsi verilmişdir. Bir qədər sonra isə Azərbaycan Ordusunda Süvari Diviziyanın komandiri təyin edilərək, o diviziyanın hissələrinin yaradılması, komplektləşdirilməsi və döyüş hazırlığının yüksəldilməsi sahəsində böyük işlər görmüşdür. Süvari diviziyanın 1920-ci ilin martında Qarabağda (Şuşada) yerləşən alayı daşnaklara qarşı döyüş əməliyyatlarında fəal iştirak etmişdi.
Sovet hakimiyyətinin ilk vaxtlarında işğalçılara qarşı 1920-ci ilin mayında Gəncə üsyanının da təşkilatçılarından və fəal iştirakçılarından biri olan T.Novruzov üsyan yatırıldıqdandan sonra Fransaya mühacirət etmiş və orada vəfat etmişdir.