Təhsil nazirliyinin dəstəyi ilə keçiriən “Alovlu Qafqaz” II Uşaq –Gənclərin Folklor Rəqs və Yaradıcılıq festivalının Bakı, Sumqayıt, Quba, Qusar, Goranboy UGİM-ni eləcə də Gürcüstan və Şimali Osetiya–Alaniya Respublikasını təmsil edən rəqs və yaradıcılıq kollektivləri 22.06.2018-ci il tarixində Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”ni ziyarət etmişlər. Ziyarət zamanı qonaqlara 1918-ci ildə ermənilərin yerli dinc əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımları ilə bağlı məlumat verilmişdir.
Quba qəzasına hazirda rayon statusunda olan Quba, Qusar, Şabran, Xaçmaz, Siyəzən rayonları daxil idi. Qəzanın mərkəzi Quba şəhəri idi. Həmin ərazi bölgüsü Çar Rusiyası, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Az. SSR -də 1929-cu ilədək mövcud olmuşdur.
1916-cı il “Tifliskiye Vedomosti” adlı statistik məlumatlarda Quba qəzasının milli tərkibi belə göstərilmişdir: Qəzanın ümumi 198. 204 nəfər əhalisinin 64,15 %-ni azərbaycanlılar və tatlar, 24.72%-ni ləzgilər, qrızlar, buduqlar, ceklər, avarlar və s., 7, 58%-ni, yəhudilər, 2,71%-ni ruslar, 0,78% digərləri təşkil edirdi.
Bölmədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə tərtib edilmiş Quba qəzasının xəritəsidə nümayiş olunur. Məlumat bölməsi təşkil edilərkən həmin xəritədə 1918-ci ildə soyqırımlarına məruz qalmış kəndlər xüsusi qırmızı nişanlarla işarələnmişdir. İlkin məlumatlara görə, qəzada 122 kəndin talanlara və dağıntılara məruz qalması qeyd olunsa da, daha dəqiq aparılmış təhqiqatlar nəticəsində bu kəndlərin sayı 167 olduğu sübut olunmuşdur. Quba şəhəri və ətraf kəndlərində-38, Qusarda-27, Xaçmazda-65, Şabranda-21, Siyəzəndə-16 yaşayış məntəqəsi dağıdılmışdır.
Soyqırımı Memorial Kompleksinin muzeyində yer alan 1918-ci ildə Quba qəzasında törədilmiş soyqırımı faktlarının qısa təfsilatı və bu hadisələrin canlı şahidlərinin fotoşəkilləri və dindirilmə protokollarını özündə əks etdirən bölmə nümayiş olunur.
15 iyul 1918–01 noyabr 1919-cu il il tarixləri ərzində Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası tərəfindən 36 cilddən-3500 vərəqdən ibarət istintaq materiallarının 3 cildl və 451 vərəqdən ibarət sənədlər toplusunda Quba qəzasında törədilmiş soyqırımı əks etdirirdi. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü Andrey Fomiç Novatski tərəfindən 1918-ci ilin aprel və may aylarında Quba şəhərində və Quba qəzasının kəndlərində kütləvi şəkildə müsəlman əhalinin qətlə yetirilməsi- soyqırımı, əmlakının talan edilməsi, evlərinin yandırılması və digər vəhşi zorakılıqlarla müşayiət olunan cinayətlər üzrə araşdırma aparılmışdır. Toplanmış sənədlər əsasında məlum olmuşdur ki, Quba qəzasında 167 kənd yandırılmış və talan edilmiş, Quba qəzası üzrə öldürülən insanların sayı isə 16 min nəfərdən çox olmuşdur. Yerli əhaliyə dəyən maddi ziyanın miqdarı isə 121.824.819 rubldan artıq təşkil etmişdir.
Muzeyin adi yuxarıda qeyd edilən bölməsində şahid qismində ifadə verən Hacı İsmayıl Orucov (55 yaşlı), Durna Məşədi Dadaş qızı, Hacı Hidayət Musa oğlu (60 yaşlı), Məşədi İbad Bağırov (45 yaşlı), Məmməd Əli Kəbalayi İrza oğlu (40 yaşlı), Məhəmməd Musa Məmməd oğlu və s. Quba qəza sakinlərinin fotoşəkilləri və dindirilmə protokolları yer almışdır.
1918-ci il iyun ayının 14-də Göyçay qəzası “bolşevik qoşunları” adı altında hərəkət edən erməni dəstələrinin güclü hücumuna məruz qalmışdır. Göyçay qəzasının Kürdəmir qəsəbə sakinlərinin müqavimətini qıran erməni dəstələri burada insanlığa sığmayan ağlagəlməz vəhşiliklər törətmişlər. Son nəticədə 56 ev və dükan, 127 mülk, 2 məscid binası tamamilə yandırılır, qalan bütün ev və mülklər dağıdılmış, talan və qarət edilmişdir. İstər Kürdəmir stansiyasının, istərsə də kəndinin bütünlüklə dağıdılmasının, qalan əhalinin məhv edilməsinin qarşısını isə Qırmızı ordu hissələri tərkibində olan ruslar və qismən bolşeviklərlə əməkdaşlıq edən iranlı (cənubi azərbaycanlı) fəhlələr almışdır. FTK-nın sənədlərində “rus və azərbaycanlı bolşeviklərlə ermənilər arasında” Kürdəmirdə milli qırğınlara son qoyulması zəminində baş verən münaqişələr, hətta bir neçə erməni əsgərinin güllələnməsinə dair şəhadətlər gətirilir.
Kürdəmirdən başqa Göyçay qəzasının Caylı, Qaravəlli, Qarabucaq, Mustafalı, Xəlil-Qasımbəy, Ərəb-Mehdibəyli, Dədəli və digər kəndləri də erməni hücumlarına məruz qalır və insan tələfatı ilə üzləşirlər. Məsələn, Ərəb-Mehdibəyli kəndində 84 ev dağıdılıb yandırılmış, kəndin 83 sakini, o cümlədən 78 kişi, 4 qadın və 1 oğlan uşağı qətlə yetirilmişdir.
1918-ci ilin yayında Bakı Soveti Ordusu ilə Qafqaz İslam qoşunları arasında gedən Göyçay qəzasının Qaraməryəm kəndi yaxınlığında gedən döyüşlər azərbaycanlıların xeyrinə dəyişərək həlledici əhəmiyyətə malik olmuş və Azərbaycan torpaqlarının düşməndən azad olunmasının əsasını qoymuşdur.
Muzeyin “Quba qəzasının müdafiəçiləri” bölməsində Bakı sovetinin rəhbəri S. Şamuyanın göstərişi ilə 1918-ci ilin aprel-may aylarında Quba qəzasında amansızcasına qətillər və qarətlər törətmiş, türk-müsəlmanlara qarşı xüsusi nifrət bəsləyən daşnak Hamazasp və onun rəhbərlik etdiyi 3 minlik erməni quldur dəstələrinə qarşı mərdliklə döyüşən Quba qəzası ictimaiyyətinin görkəmli xadimləri – Əlibəy Zizikski, Həmdulla Əfəndi Əfəndizadə, Əliabbas bəy Əlibəyov, Şıxlar bəylərindən – Mürsəl bəy və İbrahim bəy, Möhübəli Əfəndi Kuzunlu, Hətəm ağa Cağarvi, Bəybala bəy Alpanlı və digərlərinin foto-şəkilləri nümayiş olunur.
Bundan əlavə ekspozisiyada Quba qəzasının müdafiə dəstələrinin daşnak-ermənilərə qarşı şiddətli döyüşlər apardığı Digah, Xucbala kəndləri arasında “Qanlı dərə” adlanan ərazinin görüntüsü, həmçinin həmin hadisələrlə bağlı dövrün ən vacib sənədlərindən hesab edilən Dəvəçinin (Şabran) Kilvar kəndinin 90 nəfər erməni əhalisi tərəfindən həyatlarının, əmlaklarının və təhlükəsizliklərinin qorunması ilə bağlı onlara heç bir zərər ziyan dəyməməsi ilə bağlı imzalanmış sənədin surəti nümayiş olunur.
Azərbaycan torpaqlarında “Böyük Ermənistan” dövləti yaratmaq istəyən erməni millətçilərinin 1918-ci ildə bütün ölkə hüdudlarında həyata keçirdikləri cinayətkar əməlləri arasında öz miqyasına, qurbanların sayına və vurduğu maddi-mənəvi ziyanın ölçüsünə görə Şamaxı soyqırımı ayrıca yer tutur. Şamaxı qəzasında bədnam S. Lalayanın və T. Əmirovun rəhbərlik etdikləri erməni daşnakları azğınlaşaraq müsəlman əhaliyə misli görünməmiş divan tutmuşlar. Erməni və molokan əsgərləri müsəlmanların evlərinə soxulur, qorxu içində olan insanlardan silah gücünə bütün qiymətli əşyalarını, pullarını alır, sonra ailələri bütünlüklə qətlə yetirmişlər. Eləcə də S.Lalayanın əmri ilə erməni əsgərləri şəhərin 12 məhəllə məscidlərinə, həmçinin VIII əsrə aid olan Cümə Məscidinə sığınan şəhər sakinlərini diri-diri yandırmışlar. Zorakılıq və talanlar 4 gün, Gəncədən Şamaxı müsəlmanlarının köməyinə gələn azərbaycanlı qoşunları şəhərə daxil olana qədər davam etmişdir.
Ümumilikdə isə, Şamaxıda iki dəfə törədilmiş azərbaycanlıların soyqırımı zamanı şəhərin 21.127 nəfər müsəlman əhalisindən 8-10 min arasında insan qətlə yetirilmiş, qalan əhali isə Azərbaycanın müxtəlif şəhər və qəzalarına qaçqın halında dağılmışdır. Yaşayış məhəllələri və məscidlərlə yanaşı, şəhərdə bütün ictimai bina¬lar, bazarlar, yüzlərlə dükan, anbar, dəyirman və digər mülki obyektlər yandırılaraq tamamilə məhv edilmişdir. Şamaxıda baş verən soyqırımı 1918-ci ilin iyul ayının ortalarında Türk-Azərbaycan qoşunları tərəfindən azad olunana qədər davam etmişdir. Həmin dövr ərzində ümumilikdə Şamaxı qəzasının 106 kəndi yandırılaraq dağıdılmış, 110 kəndin sakinləri isə erməni-molokan quldur dəstələrinin hücumlarından zərər çəkmişlər. Hücumlar zamanı və əsirlikdə öldürülənlərin – ümumi sayı 4359 nəfəri qadın və uşaq olmaqla, 10.341 nəfər təşkil etmişdir. Bir neçə ay ərzində dağlarda, meşələrdə, düzənliklərdə dolaşan, həmçinin digər qəzaların şəhər və kəndlərinə dağılışmış qaçqınlar arasında soyuqdan, aclıqdan və xəstəliklərdən ölənlərin sayı isə on minlərlə ölçülmüşdür. Şamaxı qəzasının müsəlman kəndlərinin sakinlərinə vurulan maddi ziyanın ümumi həcmi 607.167.420 rubl təşkil etmişdir.
Şamaxı soyqırımını Azərbaycanın digər bölgələrindəki soyqırımlarından fərqləndirən cəhət qəzanın molokan-rus əhalisinin də bu hadisələrdə ermənilərlə birgə fəal iştirakı olmuşdur.
Şamaxı soyqırımına dair Komissiyanın sənədləri ümumilikdə, 22 cild istintaq materialı və 63 fotoşəkil təşkil etmişdir. Bu sənədlər 1918-ci il Şamaxı faciəsinin tam mənzərəsinin miqyasını bilməyə imkan verir.
1917-ci ilin sonu – 1918-ci ilin əvvəllərində Bakıda daşnak-bolşevik birləşmələrinin milli qüvvələrə qarşı açıq mübarizəsi yetişməkdə idi. 1917-ci ilin dekabrında Rusiya Xalq Komissarları Sovetinin sədri V. İ. Lenin tərəfindən Qafqazın Fövqəladə Komissarı təyin olunmuş S. Şaumyanın Tiflisdən Bakıya gəlişi buradakı siyasi vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Bolşevik – daşnak qüvvələrinin birləşdiyi Bakı Sovetinin ixtiyarında Qırmızı ordu adı altında əksəriyyəti ermənilərdən ibarət olan 20 minlik silahlı qüvvə cəmləşmişdir.
1918-ci ilin martında Bakıda siyasi vəziyyət son dərəcə gərgin idi. Cənubi Qafqazın ən güclü siyasi partiyasına çevrilən “Müsavat” Azərbaycanın ərazi muxtariyyəti və siyasi hakimiyyət uğrunda inamla mübarizə aparırdı. Şaumyan başda olmaqla bolşevik qüvvələri, Erməni Milli Şurası və “Daşnaksutyun” partiyasının rəhbərləri ilə birlikdə “Müsavat”a qarşı əsl müharibəyə başladılar. Bakıda Azərbaycan milli qüvvələrinin sayca az və pis silahlanmış olduğunu yaxşı bilən Şaumyan müsəlmanlara “dərs vermək” üçün milli qırğına hazırlaşırdı.
1918-ci il mart ayının 27-də Azərbaycanın tanınmış milyonçusu və xeyriyyəçisi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin faciəli şəkildə həlak olmuş oğlu Məhəmmədin cənazəsinin Lənkərandan Bakıya gətirən “Evelina” gəmisində olan 48 nəfər müsəlman diviziyasının zabit və əsgərlərdən ibarət heyətin tərksilah edilməsi Bakıda qanlı toqquşmaların baş verməsi üçün üçün bəhanə olmuşdur.
1918-ci il martın 30-da şəhərin müxtəlif hissələrində azərbaycanlıların qeyri-mütəşəkkil etiraz mitinqləri başlanmışdır. Şəhərin mərkəzi və bütün müsəlman məhəllələri bolşevik-erməni birləşmələrinin silahlı hücumuna, aeroplanlardan bombardmana və Xəzər donanmasının sahilə gətirilmiş gəmilərindən fasiləsiz top atəşinə məruz qalmışdır. Mart günlərində Bakının azərbaycanlı əhalisi – kübar zümrələrdən tutmuş sadə adamlara qədər bütün təbəqələr erməni zorakılıqlarının və talanlarının qurbanlarına çevrilmişdir. Azərbaycan milli elitasının və siyasi qüvvələrinin şəhərdə gərginliyin daha da dərinləşməsinin qarşısını almaq üçün göstərdikləri bütün cəhdlər son nəticədə təsirsiz qalmışdır.
Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədlərinə əsasən 1918-ci il 31mart-01 aprel tarixlərində Bakı və ətraf kəndlərinin (Məhəmmədi, Əhmədli, Balaxanı, Binəqədi, Bibi-Heybət, Hökməli, Zabrat, Sabunçu, Ramana, Xırdalan və s. ) 12 mindən artıq türk-müsəlman əhalisi erməni silahlı dəstələri tərəfindən törədilmiş vəhşiliklərin qurbanı olmuşlar.
1918-ci ilin faciəli mart günlərində şəhərin müsəlman əhalisinə vurulan maddi ziyanın miqyası məlum faktlar əsasında 400 000 000 göstərilirdi. Yandırılan və dağıdılan binalar arasında azərbaycanlıların mədəni-ictimai və dini mərkəzini təcəssüm etdirən “İsmailliyə” – Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin binası, “Kaspi” və “Açıq söz” qəzetlərinin, “Dağıstan”, “İsgəndəriyyə” və “İslamiyyə” mehmanxanalarının binaları da var idi. Müsəlmanların qaldıqları bu mehmanxana və karvansaralar orada olan insanlarla birlikdə yandırılmışdı.
Prezident İlham Əliyevin “1918-ci il azərbaycanlıların soyqırımının 100 illiyi haqqında” Sərəncamına uyğun olaraq, “Cümhuriyyət İli” çərçivəsində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda “Quba bölgəsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə” adlı dissertasiya müdafiəsi keçirilib.
Tarix İnstitutundan verilən məlumata görə, dissertasiya işinin müəllifi Rəxşəndə Bayramova, elmi rəhbər isə institutun “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi” şöbəsinin müdiri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Nigar Maksvelldir.
Dissertasiya Şurasının sədri, Tarix İnstitutunun direktoru, akademik Yaqub Mahmudov qeyd edib ki, ulu öndər Heydər Əliyev tarixçilər qarşısında Azərbaycanın XIX-XX əsrlər tarixinin yenidən yazılması vəzifəsini qoymuşdu.
Bildirilib ki, dissertasiya Quba bölgəsində 1917-1921-ci illərdə cərəyan etmiş proseslərin sistemli şəkildə araşdırıldığı ilk tədqiqat əsəridir.
Dissertant Rəxşəndə Bayramova çıxışında qeyd edib ki, daşnak-bolşevik birliklərinin Quba qəzasında törətdiyi soyqırımı Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin yaratdığı Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının (FTK) topladığı sənədlər və şahid ifadələri ilə tam sübuta yetirilib: “FTK-nın sənədləri ermənilərin Cənubi Qafqazda, o cümlədən Qubada törətdiyi vəhşilikləri ifşa edən əvəzolunmaz tarixi mənbədir”.
Dissertasiya Şurasının iclasında bildirilib ki, R.Bayramovanın 2018-ci ildə azərbaycanlıların soyqırımının 100 illiyinə həsr olunan “Azərbaycanın Quba bölgəsi tarixin dönüş mərhələsində (1917-1920-ci illər)” adlı kitabı çap olunub. Nəşrin elmi redaktoru akademik Yaqub Mahmudovdur.
Xatırladaq ki, daşnak Hamazasp qubalılara müraciətində bu sözləri deyib: “Mən Sovet hakimiyyəti qurmağa və qayda-qanun yaratmağa yox, Xəzər dənizi sahillərindən Şahdağına qədər bütün müsəlmanları məhv etməyə gəlmişəm”.
Rəxşəndə Bayramovadan başqa, Tarix İnstitutunun Dissertasiya Şurasında “İrəvan xanlığında sosial-iqtisadi münasibətlər və dövlət quruluşu (1747-1828)” adlı dissertasiyanın müdafiəsi də olub. Dissertasiya işinin müəllifi Tural Məmmədov, elmi rəhbər isə akademik Yaqub Mahmudovdur.
Qeyd edək ki, bundan əvvəl “XX əsrdə Göyçə mahalı azərbaycanlılarına qarşı deportasiyalar və soyqırımlar”, “Azərbaycanın Zəngəzur bölgəsinin demoqrafik vəziyyətində dəyişikliklər (XIX əsr-XX əsrin 20-ci illəri)”, “Çar Rusiyasının işğalından sonra Şimali Azərbaycanın tarixi ərazi sistemində aparılan dəyişikliklər (XIX-XX əsrin əvvəlləri)” mövzusunda dissertasiyaların da müdafiəsi keçirilib.
Abidə üç hissədən: sivriuclu bıçaqları xatırladan iki konstruksiya – giriş və çıxışdan, mərkəzində qara xatirə daşı yerləşən əsas zaldan ibarətdir.
Soyqırım hadisələrini əks etdirən sənədlər və fotoşəkillərin təbliği, yerli və əcnəbi ziyarətçilər üçün peşəkar ekskursiyaların aparılmasında mühim rol oynayır.
28 May Azərbaycan xalqının XX əsr tarixində ən əlamətdar, ən fəxarətli, uğurlu hadisələrlə, gözəl bayramlarla zəngin bir aydır. Bu gözəl may günlərinin biri- respublikamızın hər yerində təntənəli şəkildə qeyd olunan, öyrənilən, yenidən yaşanan və ölməzlik qazanan 28 May Respublika Günü – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əsasının qoyulduğu gündür. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin 100 illiiyi ərəfəsində 28.05.2018-ci il tarixində Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin tədbirlər planına əsasən, Xaçmaz şəhəri Z. Əliyeva adına 8 nömrəli tam orta məktəbinin şagirdlərinin iştirakı ilə “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti” mövzusunda viktorina təşkil edilmişdir. Sualları cavablandıran fəal şagirdlər kitab və hədiyyələrlə mükafatlandırılmışdır.
