Erməni Katalikosu VI Georq Çorekyanın Stalinə xaricdə yaşayan ermənilərin Sovet Ermənistanında yerləşdirilməsi qərarına görə minnətdarlıq məktubu. 03 dekabr 1945 ci il. RDA,F.558.Op.11.s.865.v.102.
Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”ndə Elmi araşdırmalar, ekspozisiyası və fond şöbəsinin elmi əməkdaşlarının birgə səyi ilə Kompleks haqqında ümumi məlumat, ekskursiya materialları, görüntülər və yol marşrutunu özündə əks etdirən 4 dildə (azərbaycan, ingilis, rus, ərəb) bukletlər hazırlamış və yeni məlumat məzmunlu bukletlər nəşr üçün mətbəəyə göndərilmişdir.
Qeyd: məqalənin son hissəsində Quba Soyqırımı Memorial Kompleksi və onun tarixi barədə geniş məlumat verilmişdir. Dəyərli alimimiz tarix elmləri doktoru, professor Solmaz xanım Tohidiyə təşəkkür edirik.
Xəzər dənizində Azərbaycana aid “Cəhənnəm adası” və ya “İlan adası” kimi tanınan “Nargin” adası (Böyük-Zirə adası) Bakı buxtasında, şəhərdən on kilometr cənubda çox kiçik – təxminən üç kvadrat kilometr ərazidə yerləşir.
XVII əsrdə ruslar, xüsusilə də kazaklar Bakı arxipelağına aid olan adaların əksəriyyətinin adlarını dəyişdirmişlər. 1719-cu ildə Rusiya İmperatoru I Pyotr bu adaya Fin körfəzində yerləşən Nargin adasına bənzədiyi üçün bu adı vermişdir.
Müxtəlif ilanların olduğu yer kimi məşhur olan ada Rusiya tərəfindən bir ölüm kampına çevrilmişdir. Əvvəlcə Çar Rusiyasısı, sonra isə Sovet hakimiyyətinın ilk illərində Birinci Dünya müharibəsi zamanı imperiya cəlladlarının girov götürdükləri türk əsgərləri, eləcə də türk-müsəlman kəndlərindən əsir götürülmüş 10 000-dən çox insan bu adada amansız işgəncələrə məruz qalaraq vəhşicəsinə öldürülmüşdür.
Adada türk tarixi baxımından 1914-1915-ci illərdə Sarıqamış döyüşlərində Anadolu kəndlərindən üç yaşlı uşaqlardan tutmuş, 80 yaşadək türk-müsəlmanların zorla girov götürülərək qətlə yetirilməsinə dair sənədlər, həmçinin aclıq, xəstəlik, zəhərli ilanların sancması ilə ölən və ruhi xəstəlik tapıb əldən düşən insanların şəkilləri Rusiyanın müxtəlif arxivlərində üzə çıxmışdır.
Nargin adasında tutulan on minlərlə əsirin bir qismi Azərbaycan türklərinin köməkliyi ilə oradan qaçırılmışdır. Bu məsələdə Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, İsmayıl bəy Səfərəliyev, Murtuza Muxtarov və Əjdər bəy Aşurbəyovun fəaliyyətlərini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. 1918-ci ilin sentyabr ayında Bakıya daxil olan Qafqaz İslam Ordusu əsirləri azad etsədə Nargin həbsxanasının qanlı tarixi bununla da bitməmişdir. 1920-ci ildə Bakıda hakimiyyətin bolşeviklər tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra Azərbaycanın bir sıra dövlət və ictimai xadimləri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətindən sonrakı fəalları, həm də Stalin repressiyası qurbanları Nargin və Bulla adalarında güllələmişdir.
1991-ci ildə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra onun ilk adı özünə qaytarılaraq “Böyük Zirə” adlandırılır.
Tarixən ermənilər özlərinə aid olmayan məhsuldar torpaqlarda məskunlaşır, daha sonra bu torpaqların sahibləri kimi davranaraq, yerli əhalini müxtəlif üsullarla oz doğma yurdlarından sıxışdırıb çıxarır, tarixi və mədəniyyət abidələrini məhv edir və ya dəyişdirirlər. Bu xalqın belə məskunlaşma siyasəti və vandalizmi haqqında bir çox rus tarixçiləri də öz əsərlərində qeydlər etmişlər. Məsələn; rus etnoqrafı L.P. Zaqurskiy özünün yazdığı “Qafqaz bölgəsi” (Kaвкфзкаго отдела-1873) kitabında ermənilərin Cavaxetiya torpaqlarına yerləşdirilməsi ilə bağlı yazır: “Ümumiyyətlə, Cavaxetiyada türk hakimiyyəti dövründə əhali çox az məskunlaşmışdı. İndiki Axaltsixe qəzası ruslar tərəfindən fəth edilməsindən sonra Ərzurumlu köçkünlər (red:Ərzurumdan gəlmiş ermənilər nəzərdə tutulur) buranın əksəriyyət əhalisini təşkil etdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, bu vərdişi əldə etmiş ermənilər (siyasi müstəqilliyini itirən vaxtdan bəri) vətənlərini asanlıqla tərk edir, maddi nemətlər əldə edəcəkləri bir ölkədə həvəslə məskunlaşırlar. Buraya yerləşdikdən sonra inşa etdikləri kilsələrdə köçkünlər adətən keçmiş vətənlərindən gətirilmiş şəkillər və köhnə kilsə kitablarını qoyur, sonra kilsələr ətrafında məskən salır, əmlak alır, ticarət edir və tamamilə yeni ölkənin sakinləri olurlar. Yerli əhali ilə assimilyasiya olmadan və milli xarakterlərinin əsas xüsusiyyətlərini saxlayaraq müəyyən dərəcədə təcrid olunmuş bir cəmiyyət meydana gətirirlər. Belə koloniya halında fəaliyyət göstərən bu xalq bir müddət sonra elə təsəvvür yaradır ki, onlar (Ermənilər) elə kökdən buranın əhalisi olmuşlar”. Bu deyilənlərin görüntüsünü Cavaxetiyada izləyə bilərik.
(Загурский Л.П. Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 году // Записки Кавказского отдела Императорского русского географического общества. Кн. VIII. — Тифлис, 1873. С. 64—65.)
Tarixçilərin ümumi fikrinə görə ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına geniş miqyaslı köçürülməsinin əsası I Pyotr tərəfindən qoyulmuşdur . Həmin bu fikr “Russkiy Vestnik” sənədlər toplusunun 1867-ci il buraxılışında da qeyd olunmuşdur.(Русский Вестникь [1867]. T. 68. [№ 3-4. Mart-aprel], səh. 596-597)
Belə ki, I Pyotr aydın şəkildə ermənilərin Azərbaycan torpaqlarında, xüsusilə Bakı ətrafında və Dərbənd şəhərinin mərkəzində yerləşdirilməsinin vacibliyini bildirmişdir. Məqsəd Rusiya İmperiyasının şərqdə siyasətini və gələcəkdə işgalları həyata keçirmək üçün ermənilərdən daxildə iğtişaşlar və siyasi gərginliklər yaratmaq üçün istifadə etmək idi.
Mənbə: “Əgər növbəti yay ticarətçi, sənətkar və köçkün ermənilər Dərbənddə, Bakıda məskunlaşsalar (Allah izniylə, oraları mənimsəyəcəyik) və onları qəbul etsələr, Bakı yaxınlığında qəsəbələrdə və Asalin adasında yerləşəsinlər… “.
Qeyd:I Pyotrun 1722-ci ildə Dərbəndə daxil olduğunu əks etdirən rəsm təqdim olunur.
Hatəm ağa Çağarvi haqqında 1871-ci ilin avqustun 20-də general-mayor Komarovun tərtib etdiyi Küre və Samur dairələri siyahısında məlumat verilmişdir. Rusiyada hərbi təhsil almış və polkovnik rütbəsinə kimi yüksəlmiş Hatəm Sərkərov 1918-ci ildə Möhübəli Kuzunvi ilə birlikdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ərazisinin bərpa edilməsi uğrunda qırmızı qvardiyaçılara qarşı döyüşmüşdü. Hatəm ağa həmçinin Möhübəli əfəndinin və Əli bəy Zizikskinin dəstələri ilə birlikdə dəfələrlə bolşevik adı ilə Bakı quberniyasının qəzalarında yerli əhaliyə müsibətlər yaşadan erməni daşnaklarına qarşı vuruşmuşdur. Onlar 1918-ci ilin may ayında Quba rayonunun Digah kəndindəki “Qanlı dərə”də Hamazaspın silahlı erməni qoşununu darmadağın etmişdi. Hatəm ağa Sovet hakimiyyəti qalib gəldikdən sonra da bolşeviklərə qarşı mübarizəni davam etmişdir. 1921-ci ilin sentyabrın 8-də Azərbaycan KP Quba qəzasında “əksinqilabi hərəkatı” ləğv etməklə bağlı xüsusi qərar qəbul etdi və Hatəm ağanı ələ keçirmək üçün Qusara iki polk göndərmişdir. Lakin qırmızılar Hatəm ağanın rəhbərlik etdiyi 300 döyüşçü ilə bacarmamışlar. Belə olduqda, Sovet hökuməti Hatəm ağanı Quba qəzasında milis idarəsinin rəisi təyin etmişdir. Amma yeni quruluşun haqsızlıqlarını görən Hatəm ağa 1922-ci ildə həmin vəzifədən imtina edərək, yenidən bolşeviklərə qarşı mübarizəyə qalxmışdır. O, 3 minlik sovet ordusuna qarşı 2 ay döyüşmüş və qəhrəmancasına həlak olmuşdur.
İsmayıl xan Ziyadxanov 1905-ci ildə erməni daşnaklarının törətdiyi dəhşətli qətliamlara məruz qalan azərbaycanlıların acısını dərindən duyaraq siyasi fəaliyyətə qoşulmşdur. O, Azərbaycanın milli istiqlal hərəkatının fəal üzvləri sırasında yer almış və 1906-cı ildə Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasından 1-ci Dövlət Dumasının deputatı seçilmişdir. Dumanın müsəlman fraksiyasının büro üzvü və “Xalq Azadlığı” partiyasının üzvü olmuş İsmayıl xan dumadakı fəaliyyəti dövründə çarizmin ucqarlarda köçürmə siyasətini, Qafqazda törədilmiş soyqırımları eləcə də erməni daşnaklarının xalqımızın başına gətirdiyi bəlaları kəskin tənqid etmişdir.
1918-ci il martın 28-də də İsmayıl xan Ziyadxanovun rəhbərliyi ilə Şamaxının müdafiəsinə yetişən yerli dəstələr qısa vaxt ərzində Şamaxını erməni daşnaklarından azad etmişdir.
Qeyd edək ki, İsmayıl xan Ziyadxanov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 2-ci hökumətinin tərkibində hərbi işlər üzrə müvəkkili, daha sonra isə Xarici İşlər Nazirinin 1-ci müavini təyin edilmişdir.
Azərbaycan Demokratik Respublikasının ilk parlament üzvlərindən olmuş Həmdulla Əfəndi İsmayıl oğlu Əfəndizadə 1888-ci ildə Quba qəzasının Dəvəçi nahiyəsinin Qələgah kəndində anadan olmuşdur. Dövrünün görkəmli ziyalılarından olan ictimai xadim ilk təhsilini kənd mollaxanasında, daha sonra Qubadakı mədrəsədə almış və 1906-cı ildə isə ikisinifli rus məktəbini bitirmişdir. O, ərəb, fars, türk və rus dillərini mükəmməl bilirdi.
Həmdulla Əfəndi 1918-ci ildə Quba qəzasında erməni-bolşevik daşnaklarının azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımının qarşısını almaqda xüsusi xidmətlər göstərən şəxslərdən olmuşdur. O, Quba qəza komissarı Əli Bəy Zizikski ilə birlikdə ermənilərə qarşı təşkil olunan mübarizədə öz dəstələri ilə döyüşmüşdür.
Həmin günlərdə fəal bolşevik Ə.Nəcəfovun da daxil olduğu 50 nəfərlik dəstə Dəvəçinin Əmirxanlı kəndindən at alıb qayıdarkən Həmdulla əfəndinin dəstəsi ilə döyüş baş vermiş, bolşeviklər məğlub olaraq Xaçmaza çəkilmişdilər.
Həmdulla Əfəndi həmçinin siyasi baxışları ilə fərqlənmiş və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra ölkənin ictimai-siyasi həyatında nüfuzlu bir şəxs kimi iştirak etmiş, “İttihad” partiyasının fəal üzvlərindən biri olmuşdur. Azərbaycan Milli Şurasının “Azərbaycan Məclisi-Məbusanının təsisi haqqında qanun”una (1918, 19 noyabr) əsasən, Quba qəzasından Cümhuriyyət Parlamentinin tərkibinə daxil edilmiş, “İttihad” fraksiyasının üzvü olmuşdur
1920-1928-ci illərdə bolşeviklərə qarşı aparılmış mübarizədə Dəvəçi nahiyəsində Həmdulla əfəndi, onun qardaşı Şəmsəddin əfəndi kimi bölgənin tanınmış simaları rəhbərlik etmişdir. Onların başçılıq etdikləri silahlı dəstələrdə 12 minədək yerli döyüşçülərin cəmləşdiyi bildirilir.
Azərbaycanda Sovet hökuməti qurultuqdan sonra Həmdulla əfəndi, 25 oktyabr 1928-ci ildə həbs edilmiş və 1928-ci ildə repressiyaya məruz qalaraq, Sibirə sürgün olunmuş, orada vəfat etmiş
dir.
