Tarixçilərin qələmindən

Fazil Qaraoğlu
…Cümhuriyyət illərində Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası öldürülənlərin və yaralananların sayını aydınlaşdırmaq istərkən çox çətinlik çəkdi, çünki neçə-neçə ev hələ də bomboş idi və qırğından əvvəl orada yaşayan sakinlərin sayını dəqiqləşdirmək üçün bir kimsə tapmaq mümkün deyildi. Sonra ermənilərin hücumu şəhərin digər rayon və məhəllələrinə yayıldı. Onlar hücum zamanı pulemyotlardan istifadə edirdilər. Qurbanların nə zənəninə, nə kişisinə, nə də yaşına məhəl qoyulurdu. Ermənilər artıq sadəcə müsavatçıları deyil, ümumiyyətlə, müsəlmanları qırır, onların nə sosial vəziyyətlərinə, nə də partiya mənsubiyyətlərinə baxırdılar.
Mənbə: Ermənilər və Həqiqətlər. I cild (Səh. 227)
 

\

Tarixçilərin qələmindən

Mart hadisələrinin nəticələri Müsavat üçün tez və eyni oldu. Döyüşlərdə onun bir neçə yüzlərlə üzvü öldürüldü; 12.000-ə qədər müsəlman mülki şəxs qətlə yetirildi ; minlərlə insan Bakıdan kütləvi şəkildə didərgin düşdü.
Mənbə: Journal of Contemporary History Vol. 36, No. 2 (Apr., 2001), pp. 211-240; Maykl Q. Smit – Şayiənin Anatomiyası: Qətl Skandalı, Müsavat Partiyası və Bakıda Rusiya İnqilabı ilə bağlı söhbətlər, 1917-20. (səh. 228)

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Bakıda və Tiflisdə fəaliyyət göstərmiş ingilis hərbi müxbiri Skotland Lidell "Ermənilər Müsəlmanlara qarşı" adlı məqaləsində yazır.

Qarabağın tarixi, coğrafiyası, təbii sərvətləri ilə bağlı heç bir şərh verməyəcəyəm. Bununla belə, Nazaryanın Londona səfərinin məqsədi Sülh Konfransında Qarabağın Azərbaycan Cümhriyyətinə, deyil, Ermənistana siyasi cəhətdən daxil edilməsini müdafiə etməkdir. Onun Qarabağ əhalisi ilə bağlı verdiyi rəqəmlər bu baxımdan vacibdir, lakin nəzərə almaq lazımdır ki, onlar tamamilə həqiqətdən uzaqdır.
Nazaryan deyir ki, Qarabağda 198 min erməni və 80 min tatar (türk) yaşayır. Heç bir siyasi biliyi olmayan Professor Şepotyev son məqaləsində sübut edirdi ki, Qarabağda 170.000 erməni, 415.000 müsəlman yaşayır. Amma son vaxtlar erməni qoşunları tərəfindən o qədər günahsız müsəlman kəndliləri qətlə yetirilib ki, hətta Şepotyevin rəqəmləri də həqiqətə uyğun olmaya bilər.
Hazırda Qarabağda erməni nizami qoşunları müsəlman partizanları ilə toqquşmadadır. Davam edən bu faciəyə görə məsuliyyət yalnız ermənilərin üzərinə düşür. Sülh Konfransı gələcək statusu müəyyən edənə qədər Böyük Britaniya hakimiyyəti Qarabağı Azərbaycanın idarəçiliyinə versə də, erməni liderləri və təhrikçiləri ardıcıl olaraq müsəlman idarəçiliyini rədd edirdilər. Onlar dinc erməni əhalisini Azərbaycan hökumətinə qarşı qızışdırmaq üçün fəal işləyirdilər.
Onların davamlı ajiotajları və bu təxribatları bir neçə dəfə mübahisələrə səbəb oldu.
Ötən ilin noyabrında Tiflisdə Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri arasında saziş imzalanıb. Bununla da bütün döyüşlərin dayandırılması və hər iki tərəfin sülh şəraitində Konfransın fərmanını gözləməsi təşkil edildi. Azərbaycan bu müqaviləyə sədaqətlə əməl edirdi. Azərbaycan qoşunları Zəngəzurdan çıxarıldı, lakin bunu edən kimi ermənilər çox xaincəsinə Müsəlman kəndlərinə hücum etdilər, yüzlərlə günahsız kəndlini qətlə yetirdilər və bir neçə həftə ərzində qırxdan çox müsəlman kəndini yerlə-yeksan etməyə nail oldular. Azərbaycan çox səbirli və təmkinlidir. Amma hökumətin səbrinin də bir həddi var. Müharibə çoxdan qaçılmaz görünürdü. İndi isə martın 22-də ermənilər müsəlmanların milli bayramı olan Novruz bayramında və azsaylı Azərbaycan qoşunlarının olmasından istifadə edərək Qarabağda “asayişi” qorumaq məqsədilə yenidən bir çox müsəlman kəndlərinə hücuma keçiblər. İndiyədək onlara yalnız partizan qoşunları müqavimət göstərirdi, lakin mən etibarlı mənbələrdən eşitmişəm ki, Azərbaycan hökuməti ölkədəki müsəlman əhaliyə kömək etmək üçün nizami qoşunlar göndərir. Onların “xristian” qonşuları tərəfindən tamamilə məhv edilmə təhlükəsi var.
Ermənilərin təbliğatı yaxşı gedir. Şübhəsiz ki, İngiltərə, Fransa və Amerikadakı bir çox təbliğatçılar hazırkı toqquşmada əldə etdikləri itkilərdən öz yalvarışlarını və tamahkar ərazi iddialarını davam etdirmək üçün istifadə edəcəklər. Amma biz Trans-Qafqazda həqiqətin nə olduğunu bilirik. Şübhəsiz ki, Britaniya ictimaiyyətinin də bu həqiqətləri bilməsinin vaxtıdır.

Tarixdə bu gün: /25.01.1992/ Daşaltı əməliyyatı

Daşaltı əməliyyatı Şuşa yaxınlığında yerləşən, Əsgəran rayonunun Daşaltı kəndinin erməni şovinistlərindən azad edilməsi məqsədilə 1992-ci il yanvarın 25-də saat 20:00-da başlanıb, yanvarın 26-da gecə uğursuzluqla başa çatmışdır. Bu əməliyyata sabiq müdafiə naziri, general-mayor Tacəddin Mehdiyev rəhbərlik edirdi.
Əməliyyatda yeni yaranmış Azərbaycan Ordusunun könüllülərdən ibarət 3 bölüyü və Şuşa şəhərinin müdafiə taborunun döyüşçüləri iştirak ediblər.
Qruplar arasında rabitə əlaqəsinin olmaması, taktiki səhvlər, əməliyyat sirrinin yayılması və bələdçilərin xəyanəti nəticəsində Nəbilər kəndi istiqamətindən Daşaltına daxil olan Azərbaycan əsgərləri düşmənin pusqusuna düşərək tamamilə məhv edilib.
Rəsmi məlumatlara görə, bu əməliyyatda Azərbaycan Ordusu 90 nəfərdən artıq itki verib, bundan başqa onlarla əsgər hələ də itkin düşmüş sayılır.

Quba “Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin əməkdaşları Şərqşünaslıq İnstitutunda olublar

Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin “Elmi araşdırmalar, Ekspozisiya və Fond” şöbəsinin əməkdaşları Aysu Bülbülzadə və Ülkər Zeynalova AMEA-nın akademik Z.M.Büynadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunda elmi ezamiyyətdə olublar. Quba “Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin əməkdaşlarına İnstitutun direktoru, akademik Gövhər Baxşəliyeva ilə görüşdə Ümummilli Lider Heydər Əliyev və Prezident İlham Əliyevin dövründə Azərbaycanın Şərq ölkələri ilə münasibətləri, İnstitutun yaranma tarixi və fəaliyyəti, elmi işləri, keçirilmiş yerli və beynəlxalq konfranslar, nəşr olunmuş əsərlər, xüsusilə də azərbaycanlıların soyqırımları haqqında yazılımış Azərbaycan, türk, ərəb, fars, ingilis dillərindəki əsərlər barəsində geniş məlumat verilib.
Görüşdə Şərqşünaslıq İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, eyni zamanda Quba “Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin mütəxəssisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Sübhan Talıblı da iştirak edirdi.
Kompleksin əməkdaşları İnstitutun alimləri ilə fikir mübadiləsi aparıb, azərbaycanlıların soyqırımı haqqında əsərlərdə tanış olub, kitabxanadan da istifadə ediblər. Sonda Soyqırımı Memorial Kompleksinin əməkdaşlarına Şərqşünaslıq İnstitutunda nəşr olunmuş kitab və jurnallar hədiyyə edilib.

AMEA-nın akademik Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, Quba "Soyqımı Memorial Kompleksi"nin mütəxəssisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Sübhan Talıblının 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı məqalələri bir sıra Şərq ölkələrində yayımlanıb.

 

Şərqşünas alimin “20 Yanvar faciəsinin Azərbaycanın istiqlaliyyət və azadlıq tarixində rolu” adlı məqaləsi İraqda yayımlanan “Türkmən eli: ədəbiyyat və incəsənət” jurnalının 190 və 191 saylarında ərəb dilində yayımlanıb.
Dosent S.Talıblının türk dilində “20 Yanvar faciəsi: Azərbaycan xalqının azadlıq və müstəqillik mücadiləsi” adlı məqaləsi isə Türkiyədə 1453kralmedya.com, birmagazin.com, sonstargazetesi.com, turknewsgazetesi.com, gazeteazerbaycan.com, kiriminsesigazetesi.com saytlarında geniş ictimaiyyətin diqqətinə çatdırılıb.
Həmçinin “1990-cı il 20 Yanvar faciəsi: Azərbaycan xalqının müstəqillik və azadlığına yol” adlı məqalə Özbəkistanda turkona.uz/ saytında özbək və rus dillərində yayımlanıb.

https://gazeteazerbaycan.com/20-ocak-trajedisi-azerbaycan-halkinin-ozgurluk-ve-bagimsizlik-mucadelesi-h21313.html

https://kiriminsesigazetesi.com/20-ocak-trajedisi-azerbaycan-halkinin-ozgurluk-ve-bagimsizlik-mucadelesi/

https://azertag.az/ar/xeber/arabic-2890831

https://1453kralmedya.com/20-ocak-trajedisi-azerbaycan-halkinin-ozgurluk-ve-bagimsizlik-mucadelesi-h53560.html

https://birmagazin.com/20-ocak-trajedisi-azerbaycan-halkinin-ozgurluk-ve-bagimsizlik-mucadelesi-h53293.html

https://turkona.uz/%d1%82%d1%80%d0%b0%d0%b3%d0%b5%d0%b4%d0%b8%d1%8f-20-%d1%8f%d0%bd%d0%b2%d0%b0%d1%80%d1%8f-1990-%d0%b3%d0%be-%d0%b3%d0%be%d0%b4%d0%b0-%d0%bf%d1%83%d1%82%d1%8c-%d0%ba-%d0%bd%d0%b5%d0%b7/

https://turkona.uz/1990-yil-20-yanvar-fojiasi-ozarbayjon-xalqining-mustaqilligi-va-erkinligiga-yo%ca%bbl/

“20 Yanvar – Müstəqilliyə gedən yolun şərəf və qəhrəmanlıq səhifəsidir” adlı tədbir keçirilmişdir.

AMEA Lənkəran Regional Elmi Mərkəzinin, Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin birgə təşkilatçılığı ilə “20 Yanvar – Müstəqilliyə gedən yolun şərəf və qəhrəmanlıq səhifəsidir” adlı vebinar keçirilmişdir. Giriş sözü ilə çıxış edən Lənkəran REM-nin direktoru f.ü.f.d Mehman Əliyev tariximizin hüzn və qürur günü olan 20 Yanvar facisəsinin millətin azadlıq səsini ucaltdığı, öz müstəqilliyi uğrunda şücaət nümayiş etdirdiyi şərəfli bir tarix olduğunu qeyd etmişdir. Daha sonra Soyqırımı Memorial Kompleksinin direktoru Dr. Rəxşəndə Bayramova “Ulu öndər Heydər Əliyevin 20 Yanvar faciəsinə verdiyi siyasi-hüquqi qiymət” mövzusunda çıxış etmişdir. Tarixçi qeyd etmişdir ki, Ümummilli lider 21 yanvar 1990-cı il tarixində faciə ilə əlaqədar Azərbaycanın Moskvadakı daimi nümayəndəliyində keçirilən yığıncaqda çıxış edərək bu qətliamı törədən şəxsləri kəskin şəkildə tənqid etmişdir. Heydər Əliyev bu hadisəni hüquqa, demokratiyaya yad, humanizmə və ölkədə elan olunmuş hüquqi dövlət quruculuğu prinsiplərinə zidd hesab etmişdir. Qeyd olunmuşdur ki, 20 Yanvar hadisələrinə 1994-cü il 29 mart tarixində siyasi-hüquqi qiymət verilmişdir. Daha sonra Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Şamaxı filialının direktoru Tünzalə Yusifova “20 yanvar qan yaddaşımızdır”, Gəncə Dövlət Universitetinin “Azərbaycan tarixi” kafedrasının dosenti t.ü.f.d Gülarə Əliyeva “20 yanvar: Tarix yazmış qəhrəmanlar və unudulmağa məhkum satqınlar”, AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun aparıcı elmi işçisi t.ü.f.d Sübhan Talıblı “25 yanvar Neftçala hadisələri” mövzularında məruzələri ilə çıxış etmişdir. Ümumilikdə, vebinarda müxtəlif 20-dən çox elmi işçi iştirak etmişdir.

Quba rayonu Qaraçay qəsəbə tam orta məktəbində şəhid anaları və rayonun fəal xanımlarının iştirakı ilə yuxarı sinif şagirdləri üçün təşkil olunmuş maarifləndirici tədbirdə Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin direktoru Rəxşəndə Bayramova azərbaycanlıların soyqırımının 106-cı ildönümü ərəfəsində “Azərbaycan tarixi həqiqətlərinin öyrənilməsində gənclərin rolu” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmişdir. Tədbirdə 50-dək şagird iştirak etmişdir.

Tarixçilərin qələmindən - Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Güntəkin Nəcəfli

Cənubi Qafqazı, o cümlədən Şərqi Anadolunu türk-müsəlman əhalidən “təmizləmək” üçün Böyük dövlətlərin dəstəyinə arxalanan Ararat Respublikasının həyata keçirdiyi soyqırımı siyasəti nəticəsində Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsi ilə yanaşı, tarixi Azərbaycan torpağı olan İrəvan bölgəsinin də azərbaycanlılar yaşayan kəndləri tamamilə yerlə-yeksan edilmiş, bölgənin azərbaycanlı əhalisi öz yurd-yuvalarından didərgin düşmüşdü. Ermənilərin və onların havadarlarının 1-ci Dünya müharibəsi dövründə Şərqi Anadoluda müstəqil erməni dövləti yaratmaq niyyətlərinin baş tutmamasından və Rusiyada 1917-ci il oktyabr çevrilişi nəticəsində rus qoşunlarının Türkiyə torpaqlarından geri çəkilməsindən sonra İrəvan quberniyası ərazisində erməni dövləti yaratmaq ideyası daha da reallaşmağa başladı.
Mənbə: Şərqi Anadolu, Naxçıvan və İrəvan bölgələrində ermənilərin türk-müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımlar (1918-1920) – səh.40-41
 
 

Tarixçilərin qələmindən

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Kamran İsmayılov “Zəngəzurda Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı” adlı kitabında yazır…
Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının materiallarında, N.Mixaylovun məruzəsində erməni vandalizmi şahid ifadələri ilə konkret faktlarla sübut edilmişdir. Zəngəzur qəzasının Vağudi (Vaqədi) kəndinə hücum edən erməni silahlıları məscidə sığınmış 400 müsəlmanı vəhşicəsinə qətlə yetirmişdir. Kəndin 15 gənc qızı təhqirlərə dözməyərək özlərini öldürmüşdülər. Qədimə Tahir qızını xəncərlə qətlə yetirib, südəmər körpəsini doğramışdılar. Erməni cəlladları ən qəddar cinayəti qəzanın ən böyük türk kəndlərindən olan 380 tüstülük Şəkidə həyata keçirmiş, kəndin 500 sakini (140 kişi, 160 qadın, 200 uşaq) qətl edilmiş, 146 nəfər isə yaralanmışdır.
Mənbə: Kamran İsmayılov “Zəngəzurda Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı” (1918-1920), səh.8

 

"İsmayıllı şəhər Cümə məscidi"

İslam memarlığı nümunələrindən olan İsmayıllı məscidi şəhərin mərkəzində yerləşir. Yerli əhəmiyyətli memarlıq abidəsi hesab edilən məscid hicri-qəməri təqvimi ilə 1303-cü ildə (1882) inşa edilib.
İbadətgah dördbucaqlı formasındadır və çaylaq daşı ilə hörülüb. Binanın üç giriş qapısı var. Onlardan birinin üstündə daş kitabə mövcuddur. Məscidin döşəməsi daş plitə ilə işlənib. İbadət zalında 10 tağvari formalı pəncərə var. Tikilinin minbəri taxtadandır və səkkiz pillədən ibarətdir.
1918-ci ildə ermənilərin Azərbaycanda törətdiyi soyqırım nəticəsində məscid dağıdılmış və yandırılmışdır.
Məscidin binası 1937-1988-ci illərdə məktəb, hərbi kazarma, həbsxana və anbar kimi istifadə edilib. 1989-1990-cı illərdə məsciddə təmir-bərpa işləri aparılıb və fəaliyyəti bərpa olunub.