Author: admin

övqəladə Təhqiqat Komissiyası tərəfindən toplanmış sənədlər və komissiya üzvü olan Belarusiyalı fotoqraf Lev Daşkeyiviçin lentə aldığı foto-şəkillər arasında VIII əsrə aid Şamaxı şəhər ərazisində yerləşən Cümə məscidinın fotoşəkli muzeyin “Şamaxı Qəzası” bölməsində yer almışdır.
Azərbaycan xalqının tarixi-mədəniyyət abidələrindən olan Cümə məscidi təkcə Cənubi Qafqazda deyil, həm də Yaxın Şərqdə ən qədim müsəlman məbədlərindən biri kimi tanınaraq zəmanəmizə qədər gəlib çatmışdır. Şamaxı zəlzələləri zamanı dağılmış və bir neçə dəfə bərpa edilmiş məscid 1918-ci ildə Şamaxıda törədilmiş soyqırımlar zamanı ciddi zədələnmişdir. Belə ki, Bakıda mart soyqırımının başlandığı dövrdə Şamaxıda Stepan Lalayanın rəhbərliyi ilə “Daşnaksütyun” partiyası nümayəndələri dinc müsəlman əhaliyə qarşı soyqırıma başlamış və bu hadisələr zamanı 1800 dinc sakin, o cümlədən qadınlar, uşaqlar və yaşlılar məsciddə vandal erməni daşnaklar tərəfindən yandırılmışdır. Yanğın zamanı çoxsaylı nadir əlyazmalar və kitablar da məhv edilmişdir. Ermənilər tərəfindən törədilmiş bu yanğının izlərini indi də məscidin bəzi divarlarında görmək mümkündür.
2009-cu ildə bu mühim tarixi-memarlıq abidəsinin əsaslı təmiri ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən müvafiq Sərəncam verilmiş və 2013-cü ildə təmirdən sonra açılışı keçirilmişdir.Hazırda bu tarixi məkan məscid kimi fəaliyyət göstərir.

Dünyanın etnik xəritəsində yalnız bir Xınalıq kəndi və yeganə Xınalıq dili mövcuddur ki, bu da Azərbaycanın Avropa hissəsinə aid Quba rayonuna məxsusdur. Xınalıqlılar Azərbaycanın ən qədim sakinləri, Xinalıq kəndi isə dünyanın ən yüksək dağlıq yaşayış yerlərindən biridir. Yerli sakinlər Xınalıq kəndini onları bütün pisliklərdən, şər qüvvələrdən qoruyan müqəddəs bir məkan hesab edirlər. 400 evə və 3 min nəfərə yaxın sakini olan Xınalıq kəndi özunun qədim həyat tərzini, adət-ənənələrini qoruyaraq bu günümüzə kimi yaşadırlar.
Tarixi mənbələr bildirir ki, xınalıqlılar Qafqaz Albaniyasının qədim tayfalarından biri olmuşlar. Bu etnik qrup Qafqaz dil ailəsinə daxil olub, Şahdağ ətrafında yerləşmələrinə görə tarixi-etnoqrafik ədəbiyyatda “Şahdağ xalqları” adlandırılır. Yerli sakinlər rəsmi Azərbaycan dili ilə yanaşi dünyada bənzəri olmayan və yalnız özlərinin danışıb, anladıqları Xınalıq dilində ünsiyyət qururlar. Xınalıq dili YUNESKO tərəfindən ciddi təhlükə altinda olan dillər siyahısına daxil edilmişdir.
Xınalıq kəndinin əhalisi əsasən heyvandarlıq, maldarlıq, qismən də iqlimə uyğun əkinçilik və tərəvəzçiliklə məşğuldurlar. Eyni zamanda yerli əhali toxuculuqla məşğul olur, ip əyirir, naxışlı paltarlar, şal, rəngli corablar, xalça, palaz toxuyurlar. Xınalıqda yun ipdən toxunmuş şal Quba qəzasında məşhur idi və onu ətraf kəndlərdə üst geyimlər tikmək üçün alırdılar. Yun şaldan tikilən çuxa vaxtilə kəndlərdəki varlı adamların milli geyim forması olmuşdur. Kənd əhalisinin digər məşğuliyyəti dərman bitkilərini, otlarını yığaraq qurudur və bu otlardan həm təbabətdə həm mətbəxdə geniş istifadə edilir.
Tarixçilərin ehtimalına görə, Xınalıq kəndi hələ bizim eramızdan əvvəl salınıb. Qədim yunan alimi Strabon özünün 17 cildlik “Coğrafiya” əsərində qeyd edir ki, Qafqaz Albaniyasında 26 alban tayfası yaşayır və həmin tayfaların hər biri öz dilində danışır. Ehtimal ki, xınalıqlılar həmin 26 tayfadan biridir. Başqa sözlə desək, xınalıqlılar Qafqazda minilliklərlə yaşayan aborigenlərdir.
Dəniz səviyyəsindən 2300 metr yüksəklikdə qərar tutmuş və 5000 min illik tarixə malik olan bu kəndi Azərbaycanın “Açıq səma altında muzey”ə bənzədirlər. “Dağlarda ada” adlanan bu kənd rayon mərkəzindən 57 km-lik məsafədədir. Bu qədim Azərbaycan kəndinə dünyanın çox yerlərindən turistləri görmək də mümkündür. Kəndin qədimliyi, tarixiliyi, memarlığı və coğrafi qurluşu xüsusilə xınalıqlıların özünəməxsus yaşam tərzi turistlərin diqqətini cəlb edir. Hazırda bu kənd “Xınalıq” Dövlət Tarix–Memarlıq və Etnoqrafiya qoruğunun tərkibinə daxildir, qorunur və bütün dünyada təbliğ olunur.

Yeni tərzə inşa edilən sosial-tarix muzeyində soyqırımdan əvvəl, soyqırımı zamanı və bu hadisələrdən sonra sosial, mədəni və s. sahələrdə əhalinin həyatında baş verən dəyişikliklər haqqında məlumat toplanılmışdır. Yaşanmış faciənin miqyası, ağırlığı və acılığını göstərmək üçün memar Vahid Kasımoğlu soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə dərin hörmət əlaməti olaraq heç bir dekorasiyadan və bəzəkdən istifadə etməmiş və burada matəm sükutunu təcəssüm etməyə çalışmışdır. Muzeyin görünüşü sanki yerə saplanmış 2 qılınc formasındadır. Bu qılıncların yerin altından üzə çıxması tarixi gizlətməyin mümkünsüzlüyünü, iti uclu olması isə ürəkləri parçalayan şiddəti bildirir.
Kompleksin bağında qədimdən bəri Qubanın rəmzi və həyat simvolu sayılan alma ağacları əkilmişdir. “Yeni həyatın başlanğıcı” və “həyat davam edir” mənasını verən alma bağında 3 yaş qrupu üzrə (kiçik, orta, yaşlı ) 40 simvolik mərmər daş yerləşdirilmişdir. Həmin simvolik qəbr daşları 1918-ci il faciə qurbanları olan qadın, gənc, uşaq və qocaların xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq yaradılmışdır.

Əziz izləyicilər! Muzeyin ekspozisiyalarından birində yer alan “Quba qəzası” nın milli tərkibi haqqında qısa məlumatları Sizlərə təqdim edirik.
Quba qəzasına hazirda rayon statusunda olan Quba, Qusar, Şabran, Xaçmaz, Siyəzən rayonları daxil idi. Qəzanın mərkəzi Quba şəhəri idi. Həmin ərazi bölgüsü Çar Rusiyası, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Az. SSR -də 1929-cu ilədək mövcud olmuşdur.
1916-cı il “Tifliskiye Vedomosti” adlı statistik məlumatlarda Quba qəzasının milli tərkibi belə göstərilmişdir: Qəzanın ümumi 198. 204 nəfər əhalisinin 64,15 %-ni azərbaycanlılar və tatlar, 24.72%-ni ləzgilər, qrızlar, buduqlar, ceklər, avarlar və s., 7, 58%-ni, yəhudilər, 2,71%-ni ruslar, 0,78% digərləri təşkil edirdi.
Bölmədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə tərtib edilmiş Quba qəzasının xəritəsidə nümayiş olunur. Məlumat bölməsi təşkil edilərkən həmin xəritədə 1918-ci ildə soyqırımlarına məruz qalmış kəndlər xüsusi qırmızı nişanlarla işarələnmişdir. İlkin məlumatlara görə, qəzada 122 kəndin talanlara və dağıntılara məruz qalması qeyd olunsa da, daha dəqiq aparılmış təhqiqatlar nəticəsində bu kəndlərin sayı 167 olduğu sübut olunmuşdur. Quba şəhəri və ətraf kəndlərində-38, Qusarda-27, Xaçmazda-65, Şabranda-21, Siyəzəndə-16 yaşayış məntəqəsi dağıdılmışdır.
Tarixinə sahib çıxan xalq məğlubedilməzdir!

Buduqluların Azərbaycanın etnik tarixində özünəməxsus izi və yeri vardır. Buduqlular erkən orta əsrlərdə Sasani basqınlarından qorunmaq üçün Qafqaz Albaniyasının çətin keçilən dağlıq ərazilərində məskunlaşmışlar. Bunu həm etnoqrafik materiallar, həm də qədim mənbələrdə verilən toponimik məlumatlar təsdiq edir. Tarixi-etnoqrafik məlumatlar buduqluların kök etibarilə qədim alban tayfalarının varislərindən biri olduqlarını, əcdadlarının Bed mahalından gəldiyini və qədim ərazilərinin adını yaddaşlarında qoruyaraq yeni yaşayış məskəninə verdiklərini söyləməyə əsas verir.
Buduq kəndinin ərazisi ilə bağlı ilk rəsmi sənəd 1607-ci ildə Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasın verdiyi fərman hesab olunur. Həmin fərmana görə, şah Buduq mahalının idarə olunmasını Məlik Davuda tapşırmışdı. XVIII əsrə aid mənbələrdə, o cümlədən Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərində Buduğun Quba xanlığının tərkibində bir mahal olduğu qeyd olunur. XVIII əsr və XIX əsrin əvvəllərində Quba xanlarından Hüseynəli xanın, Fətəli xanın və Şeyxəli xanın fərmanlarında Buduq mahalının adı çəkilirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Buduq əsilzadələrinə bəylik rütbəsini də məhz Quba xanları vermişlər. XVIII əsrdən XIX əsrin 30-cu illərinədək Buduq Quba əyalətinin on mahalından biri sayılırdı. Buduq kəndinin memarlıq və qəbir abidələrində Alban mədəniyyəti üçün səciyyəvi olan astral inamlar və təbiət qüvvələri ilə bağlı motivlər bu günədək qorunub saxlanılır. Bu qəbir daşlarından da görünür ki, bu ərazidə islam dininin yayılmasından sonra daş stelalarda islam ənənələri ilə yanaşı, bədii Alban incəsənətinə və inanclarına aid olan bir sıra elementlər də qorunmuşdur.
Buduqluların etnik tarixi, etnoqrafiyası, məişət ənənələri, qədim dini-mifik dünyagörüşləri bütövlükdə Azərbaycan mənəvi mirasının zəngin ənənələrinin yadigarıdır. Bu ənənələr Azərbaycan xalqının keçmişi ilə bu günü arasında körpü yaradaraq Azərbaycan mədəniyyətinin, tarixinin varisliyinin dərin köklərini bir daha təsdiq edir.